Paul Zimansky: Urartu soyundan gelen modern bir toplum aramak saçma

Urartu kültürünün anlaşılmasına, yeniden tartışılmasına ve yorumlanmasına katkıda bulunan Paul Zimansky, Kuzeybatı İran’daki Urartu Krallığı’nın değerli bir merkezi olan Bastam Kalesi’ndeki kazı çalışmalarını Van-Ayanis Güneytepe bölgesinde yaptığı kazı ile sürdürdü. Dönemin her iki kalesinde ve özellikle aşağı Ayanis şehrinde yaptığı çalışmalar Urartu döneminde sivil mimarlık anlayışının anlaşılmasını kolaylaştırmıştır.

Urartuların dili günümüzde yaşayan hangi halk ya da halkların diline yakındır? Mevcut araştırmalar bize ne söylüyor? Bugün Urartuların halefi diyebileceğimiz bir halk var mı? Hurriler, Mitanniler ve Urartular arasında nasıl bir bağ var? Uzun yıllar Urartu kültürü ve arkeolojisi üzerine çok değerli araştırmalar ve çalışmalar yapan Paul Zimansky sorularımızı yanıtladı.

‘TÜRKİYE’DE KAZI HAYALİM 1990’LARIN SONUNDA DÜŞTÜ’

Urartularla ilgili çok değerli çalışmalar yaptınız. Yayınlarınız Urartu araştırmalarında temel başvuru kaynaklarından biridir. Urartu ile nasıl tanıştınız?

Urartu’yu ilk kez yaklaşık altmış yıl önce bir üniversitede ders verirken duydum. Bu krallık hakkında çok az bilgi bulmak beni çok ilgilendirmişti. O zamanlar Klasik Arkeoloji programındaydım. Klasik arkeolojide yeni ve değerli keşifler için pek fazla fırsatım olmayacağı için gergindim. Bu yüzden Urartu gibi gizemli bir krallık kulağa çok farklı geliyordu. Ertesi yıl Avrupa’dayken Türk Hava Yolları’nın öğrencilere yarı fiyatına uçak bileti verdiğini öğrendim ve İstanbul’a gitmek kısmet oldu. Yaklaşık 15 dolara mal olan bu gezi, mesleğimin odak noktasının bu ülke olması gerektiğine beni ikna etti. Ancak Urartu’ya önemli bir ilgi duymaya başlaması için bir süre geçti. Mezuniyet planlarım askerlik nedeniyle sekteye uğradı. Urartu üzerinde çalışmaya başlamadan önce epeyce araştırmaya ihtiyacım vardı. Akadları, Hititleri inceledim ve Irak’taki kazılardan faydalandım. Ayrıca biraz da olağan Rusça öğrenmek zorunda kaldım. Çünkü o dönemde birden fazla değerli Urartu yerleşiminin yayınları Rusça idi.

Doğu Araştırmaları Enstitüsü’nün (Chicago Üniversitesi) ünlü Hititologu danışmanım Hans Güterbock’a Urartu üzerine çalışmak istediğimi söylediğimde hızı yavaşladı ve “Kim bu Urartu uzmanı?” söz konusu. Sonra bir süre düşündü ve “Sanırım!” dedi. ekledi. Urartu’ya karşı çekingenliğinin haklı sebepleri olduğu adettendir. İlk başta onun tek Urartu yayını Van Müzesi’ndeki yazıtların bir derlemesiydi. Ama mükemmel bir danışmandı. Beni kendimi eğitmeye itti. Ardından Alman Arkeoloji Enstitüsü’nün İran Bastam’da yürüttüğü projede beni misafir eden Wolfram Kleiss ve Stephan Kroll’dan Urartu arkeolojisinin inceliklerini öğrendim. 1970’lerde üç yaz burada çalıştım. Türkiye’de kazı yapma hayalim ancak 1990’ların sonlarında Altan Çilingiroğlu’nun beni ve eşimi Ayanis keşif gezisine davet etmesiyle gerçekleşti.

Paul-Zimansky ve Ingrid Reindell, Bastam-1978.

Urartu’nun birçok yönden hala gizemini koruyan bir krallık olduğunu biliyoruz. Çok kısaca özetlerseniz Urartu’da en çok hangi soruları merak ederdiniz?

Aslında beni Urartu’ya çeken ve etrafında tezimi ve ilk kitabımı hazırladığım soru şuydu: Bütün şartların aleyhine olduğu Doğu Anadolu’da bu kadar güçlü ve sofistike bir devlet nasıl ve neden kurulup güçlenebildi? Bu genel soru bizi daha birçok ayrıntılı soruya götürür ve arkeolojinin yanıtlaması için çok daha spesifik sorulara yol açabilir. Devlet nasıl örgütlendi? Ekonominin temeli neydi? Devletin kuruluşunda dağlık coğrafyanın ve sert iklimin rolü neydi? Bildiğimiz hemen hemen her şey monarşiden ve seçkinlerden geliyor ama toplumun diğer kesimleri nasıl oluştu, nasıl yaşadılar? Kariyerimin çoğunu bu soruların yanıtlarını arayarak geçirdim, ancak yine de hepsi için daha iyi yanıtlara ihtiyacımız var.

“SİYASİ SORUNLARA RAĞMEN ARAŞTIRMALAR GÜZEL ÇALIŞIYOR”

Bugün Türkiye’de, Ermenistan’da ve daha az ölçüde de İran’da Urartu araştırmalarının yapıldığını biliyoruz. Yeni Urartu çalışanları ve buradaki farklı bakış açıları hakkında fikir ve önerileriniz nelerdir? Örneğin Urartuların dili günümüzde yaşayan hangi halkların diline yakındır? Mevcut araştırmalar bize ne söylüyor?

Önce sorunun ikinci kısmına cevap vereyim. Çivi yazısı uygulanmış bazı diller üzerinde çalıştım. Ancak ben bir dilbilimci değilim ve bu konularda, yani Urartu konusunda Mirjo Salvini, Gernot Wilhelm ve ML Khačikyan gibi uzmanların çalışmalarına atıfta bulunuyorum. Urartu dilinin ana yapısı açıkça Sami, Hint-Avrupa veya Altay (Altay dilleri) yapısına benzememektedir. Bu dil, Hurri diline çok benzer. Ancak Urartu dilinin iddia edildiği gibi Hurri dilinden gelmediği fikri bana mantıklı geliyor. Diakonoff ve Starostin’in son zamanlarda Hurri-Urartucayı Doğu Kafkas dillerinden biri olarak tanımlamaya çalışmaları ilginçtir, ancak bu görüş, bu alanda deneyimli dilbilimcilerden yeterince destek görmemiştir. Daha sonraki metinlerde ve dillerde Urartu kelimeleri bulma çabaları da pek faydalı sonuçlar vermemiştir. Urartu ile ilgili gerçekten değerli sorular arasında bu tür çabaları önemli bulmuyorum. Nitekim Urartuların dillerinin kendilerinden sonra gelen diller üzerinde çok küçük bir etkisi olsa gerek.

Sorunun başına dönersek, bahsettiğiniz tüm bu ülkelerdeki siyasi sıkıntılara rağmen çağdaş araştırmacıların iyi bir iş çıkardıklarını düşünüyorum. Kazılar ve yayınlar arttıkça Urartu’ya ilgi artacak ve alan daha da genişleyecektir. Ek olarak, bir arkeologun çalışabileceği konular çok özeldir ve kendi çalışmalarının yönünü belirlemeyi onlara bırakıyorum.

Ayanis Aşağı Şehir’de bir yerleşim bölgesi. Özel
evler, Urartu yerleşiminin karmaşık yapısını yansıtır.
Anlamak için en iyi fırsatları sunar. konut yok,
diğeriyle aynı planı takip etmez.

‘URARTAN DİLİNİ KAÇ KİŞİ KONUŞTUĞUNU BİLMİYORUZ’

Urartu dilinin ve etnisitesinin bugünkü haleflerinin Ermeniler, Gürcüler, Çeçenler, Kürtler ve hatta Basklar olduğuna dair birçok farklı tez ileri sürülmüştür… Sizce bugün ‘Urartuların halefi’ denebilecek bir halk var mı ya da yok mu? Bu tezleri spekülatif buluyor musunuz?

Dünya tarihindeki devletler arasında en çok unutulan Urartu demek yanlış olmaz. Aslında ilk etapta dikkatimi çeken bu oldu. Herodotus bu konuda hiçbir şey bilmiyordu ama Laura Steele’in Herodotus’un Urartuları Medlerle karıştırdığı fikri mantıklı olabilir. Aynı coğrafyadan geçen Xenephon da bilmiyordu. 2. yüzyıl İncil’inin Yunanca çevirmenleri, İbranice’ye sesli harfler eklerken Urartu’nun nasıl telaffuz edileceğini hala çözemediler, bu yüzden İngilizce’de “Ararat” kullanıyoruz. Moses Khorenatsi de Van yazıtlarının Asurca olduğunu düşünüyordu. Kültür aktarımından bahsediyorsak, herhangi bir çağdaş toplumu tamamen Urartu halefi olarak görmek bence saçma. Ancak genetik açıdan bakacak olursak, Doğu Anadolu ve çevre bölgelerde yaşayan popülasyonların bir şekilde Urartu genleriyle akraba olması mümkündür. Çünkü genler pek hareket etmez ama bu bir anlam ifade ediyor mu?

Aşağı Şehir’de bulunan eşsiz bir seçkin mezar.
Diğer karakteristik olarak Urartu
mezar eşyalarının yanı sıra bir kemer ve yirmi
Altı küpe içerir. Öte yandan Urartu’da
Yerinde gömüler neredeyse bilinmiyor.

Urartu’ya etnik bir grup olarak yaklaşma konusunda biraz tereddütlü olduğumu da ekleyeyim. Urartu dili olduğu doğru ama kaç kişinin konuştuğunu bilmiyoruz. Urartu metinlerinde sadece kral konuşur ve okuryazarlık krallığa mahsustur. Krallık askeri güç üzerine kurulmuş ve çok kısa sürede geniş, dağlık bir alana yayılmıştır. Urartu yıllıklarına göre onbinlerce ve oldukça karışık insan grupları göçe zorlanmış ve iskan vatandaşlığa alınmıştır.

Bu koşullar altında, krallık muhtemelen epeyce dil ve farklı etnik gruplar içeriyordu. Kaleleri, mühürleri ve bronzları ile Urartu arkeolojisi askeri seçkinlere odaklanmıştı. Yönettikleri insan kitleleri hakkında neredeyse hiçbir şey bilmiyoruz. İşte tam da bu yüzden Urartu maddi kültürü olarak gördüğümüz şey, devlet ortadan kalktıktan sonra hızla etkisini kaybeder. Yani yerel geleneklere derinden bağlı olmayan bir devlet yapısı söz konusudur.

Urartu coğrafyası bugün dört ulus devletin uçlarına kadar yayılmıştır. Sizce bu durum Urartu çalışmaları için bir sorun teşkil ediyor mu?

Tek bir akademisyenin kültürü bir bütün olarak incelemesini elbette zorlaştırıyor ama olumlu yanları da var. Farklı ülkeler farklı çalışma alanları sunar ve bir alanda geliştirilen fikirler başka bir alandaki fikirleri destekleyebilir. Ne yapmalıyız! Her halükarda dünyayı olduğu gibi yaşamak zorundayız.

‘DİL OLARAK URARTU, DEVLET OLARAK BAŞKA BİR ŞEY DEMEKTİR’

Urartuların özellikle Asur’a karşı dayanışma ile birbirine yakın fakat farklı bölgelere dağılmış kavimlerin ortaya çıkmasıyla birlikte ayaklandıklarını biliyoruz. Bu topluluklar Anadolu halkları mıydı ve Urartu kraliyet monarşisinin merkezi Van’a nasıl geldi?

Asur’a karşı dayanışmanın aşiretlerle alakası olmayabilir. Bu konudaki tek kaynağımız olan Asur, doğal olarak düşmanlarını güçlü şehirleri olan hükümdara bağlamaktadır. Asur, bunlardan bazılarını ortadan kaldırarak, aslında diğerlerinin yükselmesine yardımcı oldu ve sonunda Van’daki Urartu Hanedanının gücünü pekiştirmesine ve kendi fetihleriyle toprakları ele geçirmesine yardımcı oldu. Ancak MÖ 9. yüzyılda devlet oluşum mekaniği hakkında pek bir şey bilmiyoruz. Ayrıca Salvini’nin Van Hanedanı’nın Muşaşir Bölgesi’nden geldiği tezini de oldukça inandırıcı buluyorum. Yoksa daha önce karanlıkta olan Haldi’yi neden devlet dininin birinci mertebesine yükseltsinler?

Hurriler, Mitanniler ve Urartular arasında bir süreklilik görebilir miyiz? Bu üç medeniyetin ortasındaki bağlar sadece yakın çevrelerde mi kuruluyor, yoksa bunun ötesine geçen bir süreklilikten söz edebileceğimize dair kanıtlar var mı?

Hurrican, birçok farklı hükümet biçimiyle ilişkili uzun bir geçmişe sahip bir dildir. Mitanni, birçok dili ve kültürü kapsayan kısa ömürlü bir imparatorluktu. Urartu, ötekini dil, ötekini de devlet olarak ifade eder. Bunların hepsini karıştırıp “çivi yazısı kültürü”nün genel dünyasıyla ilgili olduğunu söyleyebiliriz diye düşünüyorum. Ama bu Sümer, Babil, Asur, Hitit ve Suriye uygarlıklarını içine alan bir kavram yani çok kesin bir şey değil. Sorunuzu anlamlı bir şekilde cevaplamak için daha kesin durumlara parmak basmamız gerekiyor. Örneğin Diakonoff, Urartu kil tabletlerindeki çivi yazısının Mitanni/Hitit etkisine sahip olduğunu söyler. Öte yandan, taş üzerindeki Urartu çivi yazısı yazılarının Yeni Assur formlarından geldiği açıktır. Bu fikir pek pekiştirilmedi ama sonuç almak için değerlendirebileceğimiz alanlardan biri. Urartu Panteonu bu bahiste farklılık gösterebilir. Çoğu, Fırtına Yaratıcısı veya Güneş Yaratıcısı gibi Hurri tanrılarıdır. Ama Urartu tıpkı Haldi gibi panteonun zirvesine çıktı. Tanrı Haldi de Hurri kökenliydi. Ancak, ikinci bin yılda yazılı metinlerde yer almayan bilinmeyen bir tanrıydı. Hurri metinlerinin en çok bulunduğu Hitit başkenti Boğazköy’ün adı bile geçmiyor. Urartu’daki değerli konumu, açıkça monarşinin bilinçli bir kararıydı. Bu açıdan bakıldığında ilahi Haldi bir geleneğin devamı mıydı yoksa yeni bir kült müydü?

Paul Zimansky.

Özellikle kazılarda ortaya çıkarılan Urartu maddi kültür kalıntılarının koruma politikaları, onarım ve konservasyon çalışmaları hakkında ne düşünüyorsunuz?

Dışarıdan biri olarak, ulusal politikalar hakkında yorum yapmanın yanlış olduğunu düşünmüyorum. Çünkü devletlerin birçok sosyal ve politik tavrı ön planda tutması gerekebilir. Tabii ki mümkün olduğu kadar çok kalıntıyı korumak ve ortaya çıkarılan materyali tüm akademisyenlerin kullanımına sunmak istiyorum. Ancak her ülkenin elde etmesi ve bunun için vazgeçmesi gereken şartlara sahip olması normaldir. Devletin toprak sahibinin haklarını geçersiz kılabilmesi için bir kazı alanının ne kadar değerli olması gerekir? Yeterli bir örnek olmayan Amerika’da toprak sahibi oldukça güçlüdür. Bununla birlikte, yerel antikalar, dünyanın geri kalanı için Türkiye’den çok daha az tarihsel öneme sahiptir. Kesin ve hızlı düzeltmeler önermek, uygulamaktan daha kolaydır.

Bir tümseği düzgün bir şekilde kazmak için tümseği temelinden yok etmeniz gerekir. Peki bundan sonra hangi katmanı geri yükleyeceksiniz? Kerpiç korumak imkansızdır. Peki tamir parası nereden geliyor? Arkeoloğun bakış açısına göre, bilgi en iyi yayınlar aracılığıyla aktarılır, ancak bu bahisle ilgilenen tek grup arkeologlar değildir. Kısacası burada oldukça karmaşık konular olduğunu düşünüyorum. Yapabileceğimiz şey, politikaları etkili bir şekilde yürürlüğe koyacak ve uygulayacak bilinçli bir eski eser kurumunun ortaya çıkmasını ummaktır. Atlantik’in bu yakasında, bence asıl amaç, antika ticaretini engellemek ve kazılan alanların yağmalanmasını durdurmak için mümkün olan her şeyi yapmak olmalıdır.

“SEMPOZYUMDA SADECE BİR KİŞİ GERÇEKTEN DIŞLANDIĞI İDDİASI OLDU”

Basına yansıdığı üzere Türkiye’de Urartu üzerine çalışan 10’dan fazla akademisyen Van’da yapılacak bir Urartu sempozyumuna davet edilmedi. Akademisyenler arasındaki kişisel ve güncel siyasi sıkıntılarda Urartu araştırmalarının kullanılmasına ilişkin görüşleriniz nelerdir?

Bu konuda basında çıkan haberleri okumadım ve yaşananlar hakkında detaylı bilgim yok. Van Sempozyumu organizasyon komitesinden bir üye bana bir mesaj gönderdi ve sadece bir kişinin davet edilmediğini söyledi. Ancak pek çok değerli akademisyenin sempozyumda yer almaması bu durumun iyi olmadığını açıkça ortaya koymaktadır. Var olan ve olmayan tüm akademisyenlere büyük saygım var. Bu tür tartışmaların Urartu’yu daha doğru anlamamıza yardımcı olacağını düşünmüyorum.